Một góc chợ cổ Đại Hợp còn sót lại

Hải Phòng từ xưa đã có nhiều chợ lớn - những ngôi chợ cổ hàng trăm năm tuổi, là trung tâm buôn bán, trao đổi hàng hóa của cả một vùng. Không những thế, những ngôi chợ cổ còn mang đầy giá trị lịch sử và văn hóa cùng với kí ức của bao thế hệ người Hải Phòng...

Dấu tích xưa

Theo nhà sử học Ngô Đăng Lợi, nguyên Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Hải Phòng, hiện nay ngôi chợ cổ duy nhất còn lại ở Hải Phòng là chợ Đại Hợp, huyện Kiến Thụy. Chợ Đại Hợp đã trở thành một nét độc đáo của kiến trúc thành phố Cảng bởi chợ cổ như vậy hầu như không còn ở nước ta. Chợ hình thành vào thời gian nào thì không ai rõ, ngay đến các vị cao niên trong vùng cũng chỉ biết rằng khi họ sinh ra thì chợ đã có từ rất lâu rồi.

Chợ Đại Hợp xưa gọi là chợ Bát Xã (tức chợ của tám xã quanh vùng), họp hằng ngày chứ không theo phiên, mà ngày nào cũng đông vui tấp nập. Giống như nhiều chợ cổ Việt Nam thường nằm trên các trục giao thông thủy, bộ, chợ Đại Hợp từ xưa đã thuận lợi cho giao thương vì nằm bên trục đường lớn, lại gần cửa sông Văn Úc. Người trong vùng đến bây giờ vẫn còn nhắc mãi về thời chợ còn hưng thịnh, khi mà người mua kẻ bán từ Tiên Lãng, Vĩnh Bảo sang; từ An Hải, Đồ Sơn đổ về. Ngày ấy, vào những phiên giáp Tết, chợ đông như hội, chen kín những con đường quanh khu vực.

Một góc chợ cổ Đại Hợp còn sót lại

Theo các chuyên gia sử học và kiến trúc, Đại Hợp là ngôi chợ có kiến trúc rất đẹp, điển hình của chợ quê Bắc bộ. Cũng như tất cả những ngôi chợ truyền thống Việt Nam, kiến trúc chợ Đại Hợp hết sức giản dị, thoáng, mở - một đặc điểm gắn liền với khí hậu nước ta. Trước đây chợ gồm 4 dãy cầu chợ chạy song song dài hàng trăm mét và một quán chợ (đó là “Đại Lộc công quán” nổi tiếng một thời, nơi tiếp đãi những người khách đến thăm, chơi chợ). Những cầu chợ chỉ gồm những hàng cột đơn sơ đỡ lấy mái chợ - xưa lợp bằng rạ hay phên nứa, sau thay bằng ngói. Đầu hồi mỗi dãy cầu chợ, người xưa đều làm bức vách ngăn để cho những người ăn mày có chỗ trú qua đêm, tránh mưa gió. Chi tiết rất nhỏ này đã cho thấy tính nhân văn sâu sắc của người xưa trong kiến trúc giản dị của chợ cổ.

Chợ Đại Hợp ngày đó không chỉ nức tiếng vì mặt hàng phong phú đủ loại, hải sản tươi ngon tràn ngập mà còn hấp dẫn nhiều người bởi nhiều món ăn đặc sản đậm đà hương vị của vùng quê miền duyên hải. Đó là món bánh cuốn tôm he với bánh cuốn tráng mỏng, tôm bóc nõn làm nhân; cá thu, cá đé xiên nướng; món bún làm từ gạo tám ngon, ngâm lên men rồi lọc lấy tinh bột… Đó đều là những món ăn cầu kỳ, tinh tế được làm ra từ bàn tay khéo léo đảm đang của người phụ nữ vùng quê.

Một góc chợ cổ Đại Hợp còn sót lại

Chợ xưa kia không chỉ là trung tâm buôn bán của cả vùng mà còn là nơi gặp gỡ, thông tin, giao lưu văn hóa của người dân. Chính vì thế chợ Đại Hợp còn là nơi tụ hội của nhiều gánh hát xẩm, hát ca trù ở Đại Lộc công quán. Rồi người Kim Sơn, Kỳ Sơn, Tú Đôi quanh vùng đến hát đúm cũng rất đông. Tất cả tạo nên một nét sinh hoạt văn hóa đẹp và lành mạnh trong đời sống người dân.

Nhịp sống hiện đại khiến người ta có xu hướng làm những món chế biến nhanh, ăn nhanh. Bánh cuốn tráng bằng máy, bún thì làm “xổi” chứ không ngâm chờ lên men như xưa. Hải sản thì không còn những thức “tinh hoa”, chợ Đại Hợp giờ không còn bán những con mực to bằng bàn tay hay những con tôm he to bằng ngón chân cái như xưa nữa. Chợ còn bị nhà cửa, đường giao thông thu hẹp diện tích. Thời gian đã khiến chợ Đại Hợp xuống cấp nghiêm trọng. Nền chợ thụt xuống thấp hơn mặt đường đến nửa mét, mưa xuống thì lầy lội, mái chợ dột tứ tung. Những dầm, cột, rui, mè… bị mối mọt dường như có thể sập xuống bất cứ lúc nào.

Hiện chợ Đại Hợp với tuổi đời hàng trăm năm đang được phá dỡ để chuẩn bị xây dựng một trung tâm thương mại và một ngôi chợ mới hiện đại trên nền chợ cũ. Tuy nhiên vẫn còn một dãy cầu chợ cũ, vì thế nhiều người rất mong có thể giữ gìn một góc chợ cổ, gọi là dấu tích xưa...

Còn chút gì để nhớ…

 Chợ Giá (xã Kênh Giang, Thủy Nguyên) nằm bên con sông Giá nên thơ trước đây là trung tâm buôn bán lớn nhất của huyện Thủy Nguyên và các vùng lân cận. Các nhà khoa học cho biết chợ hình thành từ cuối triều Lý. Cách đây gần 20 năm, khi huyện có nhu cầu xây chợ mới, các nhà khoa học đã vận động địa phương giữ lại một góc kiến trúc chợ cổ. Góc chợ cổ tồn tại thêm được một thời gian nhưng về sau cũng không giữ được. Có lẽ bởi môi trường thương mại đã thay đổi theo hướng hiện đại, kéo theo là sự thay đổi thói quen mua sắm của người dân.

Chút dấu xưa ở chợ Đôi (Tiên Lãng)

Hiện nay, trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, những chợ cổ khác dần nảy sinh nhiều bất cập về cơ sở hạ tầng, an toàn thực phẩm, vệ sinh môi trường. Việc quy hoạch, xây dựng lại chợ trở nên cần thiết. Vì thế, nhiều ngôi chợ xưa như chợ Đầm, chợ Đôi (Tiên Lãng), chợ Hỗ (An Dương), chợ Mõ (Kiến Thụy), chợ Nam Am (Vĩnh Bảo)… đều được xây mới khang trang. Vẫn biết, để có thể hài hòa giữa nhu cầu phát triển và bảo tồn là một bài toán khó. Nhưng nhiều người vẫn mong muốn lưu giữ vốn cổ từ những ngôi chợ...

Chút dấu xưa ở chợ Nam Am (Vĩnh Bảo)

Những nhà khoa học và những người nặng lòng với giá trị cổ vẫn mong muốn vừa nâng cấp chợ cũ mà vẫn giữ được khung kiến trúc cổ, để lại một góc để làm điểm du lịch văn hóa, bảo tồn giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc xưa.

Hải Phòng vẫn còn lưu giữ được một phiên chợ cổ với tục lệ đẹp, đó là chợ Giải ở xã Tiên Thanh, Tiên Lãng. Từ xa xưa đến nay, mỗi năm chợ chỉ họp một phiên vào ngày mùng 2 Tết, ngày mở chợ cũng là ngày hội làng. Đó là phiên chợ “buôn may bán rủi” tương tự như chợ Viềng của tỉnh Nam Định. Người ta mang sản vật của nhà ra chợ bán lấy may chứ không tính toán, cầu lợi, tuyệt đối không bán đắt, lợi dụng người mua. Trong quá khứ, có thời gian tục lệ đẹp này bị mất đi thì nay đã khôi phục được và địa phương đang có nhiều nỗ lực giữ gìn.

Hân Minh